کد مطلب:2544 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:474
درس سوم
درس سوم تاریخچه فقه و فقهاء 2
. 7 شیخ ابوجعفر طوسی ، معروف به شیخ الطائفه . از ستارگان بسیار
درخشان جهان اسلام است . در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و كلام و رجال
تألیفات فراوان دارد . اهل خراسان است . در سال 385 متولد شده و در سال
408 یعنی در 23 سالگی به بغداد كه آنوقت مركز بزرگ علوم و فرهنگ اسلامی
بود مهاجرت كرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضی
ریاست علمی و فتوائی شیعه به او منتقل شد .
مدت پنج سال پیش شیخ مفید درس خوانده است . سالیان دراز از خدمت
شاگرد مبرز شیخ مفید یعنی سید مرتضی بهره مند شده است . استادش سید
مرتضی در سال 436 در گذشت و او 24 سال دیگر بعد از استادش در قید حیات
بود .
دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند ولی بعد به علت یك
سلسله آشوبها كه خانه و كتابخانه اش به تاراج رفت به نجف مهاجرت كرد و
حوزه علمیه را در آنجا تأسیس كرد و در سال 460 در همانجا در گذشت .
قبرش در نجف معروف است .
شیخ طوسی كتابی در فقه دارد به نام " النهایة " كه در قدیم الایام
كتاب درسی طلاب بوده است . كتاب دیگری دارد به نام " مبسوط " كه فقه
را وارد مرحله جدیدی كرده است و در عصر خودش مشروحترین كتاب فقهی شیعه
بوده است . كتاب دیگری دارد به نام " خلاف " كه در آنجا ، هم آراء
فقهاء اهل سنت را ذكر كرده و هم رأی شیعه را . شیخ طوسی كتابهای دیگر
نیز در فقه دارد . قدما تا حدود یك قرن پیش اگر در فقه " شیخ " به
طور مطلق می گفتند مقصود شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید
و شیخ طوسی بود .
شیخ طوسی یكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده
می شود . خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده اند . پسرش
شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی ، فقیه جلیل القدری است ، و بنابر نقل
مستدرك الوسائل ( 1 ) او كتابی دارد به نام " امالی " و كتاب "
النهایة " پدرش را نیز شرح كرده است .
مطابق نقل كتاب " لؤلؤالبحرین " دختران شیخ طوسی نیز فقیه و فاضله
بوده اند . شیخ ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن محمد ، بعد از
پدرش ابوعلی مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل شد و بنابر نقل
ابن عماد حنبلی در كتاب " شذرات الذهب فی
پاورقی :
. 1 جلد / 3 ص . 498
اخبار من ذهب " ( 1 ) در زمان این مرد بزرگ طلاب علوم دینی شیعه از
اطراف و اكناف به سوی او می شتافته اند ، و او خود مردی پارسا و زاهد و
عالم بوده است . عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیا روا بود
من براین مرد صلوات می فرستادم . او در سال 540 در گذشته است ( 2 ) .
. 8 قاضی عبدالعزیز حلبی معروف به ابن البراج . شاگرد سید مرتضی و شیخ
طوسی است . از طرف شیخ طوسی به بلاد شام كه وطنش بود فرستاده شد .
بیست سال در طرابلس شام قاضی بود . در سال 481 در گذشته است . كتابهای
فقهی او كه بیشتر نام برده می شود یكی به نام " مهذب " است و دیگری به
نام " جواهر " .
. 9 شیخ ابوالصلاح حلبی . او نیز اهل شامات است . شاگرد سید مرتضی و
شیخ طوسی بوده و صد سال عمر كرده است . در " ریحانة الادب " می نویسد
كه او شاگرد سلاربن عبدالعزیز آت الذكر نیز بوده است . اگر این نسبت
درست باشد ، می بایست ابوالصلاح ، سه طبقه را شاگردی كرده باشد ! كتاب
معروف او در فقه به نام " كافی " است . در سال 447 در گذشته است .
اگر عمر او صد سال بوده است و در 447 هم وفات كرده باشد او از هر دو
استادش
پاورقی :
. 1 جلد / 4 ص . 127 126
. 2 قسمتهای مربوط به شیخ ابوالحسن فرزند شیخ ابوعلی ، از یادداشتی
است كه دوست عالیقدر ، دانشمند محترم آقای نصر الله شبستری تبریزی
مرقوم فرموده اند ، وایشان آن را علامه سید محمد صادق آل بحرالعلوم در
مقدمه ای كه بر رجال شیخ طوسی نوشته اند نقل كرده اند .
بزرگسال تر بوده است . شهید ثانی او را " خلیفة المرتضی فی البلاد
الحلبیة " خوانده است .
. 10 حمزش بن عبدالعزیز دیلمی معروف به " سلاردیلمی " . در حدود سال
448 تا 463 در گذشته است . شاگرد شیخ مفید و سید مرتضی است . اهل ایران
است و در خسرو شاه تبریز در گذشته است . كتاب معروف او در فقه به نام
" مراسم " است . سلار هر چند هم طبقه شیخ طوسی است نه از شاگردان او ،
در عین حال محقق حلی در مقدمه كتاب " المعتبر " از او و ابن البراج و
ابوالصلاح حلبی به عنوان " اتباع الثلاثه " نام می برد یعنی او را از
پیروان می شمارد كه علی الظاهر مقصودش این است كه این سه نفر تابع و
پیروان سه نفر دیگر ( شیخ مفید ، سید مرتضی ، شیخ طوسی ) بوده اند .
. 11 سید ابوالمكارم ابن زهره . در حدیث به یك واسطه از ابو علی پسر
شیخ الطائفه روایت می كند و در فقه با چند واسطه شاگرد شیخ طوسی است .
اهل حلب است و در سال 585 در گذشته است . كتاب معروف او در فقه به
نام " غنیه " معروف است . هرگاه در اصطلاح فقهاء " حلبیان " ( به
صیغه تثنیه ) گفته شود ، مقصود ابوالصلاح حلبی و ابن زهره حلبی است ، و
هرگاه " حلبیون " ( به صیغه جمع ) گفته شود ، مقصود آن دو نفر به علاوه
ابن البراج است كه او هم اهل حلب بوده است . بنابر آنچه در مستدرك (
1 ) ضمن احوال شیخ طوسی آمده است ، ابن زهره كتاب " النهایة " شیخ
طوسی را نزد
پاورقی :
. 1 جلد / 3 ص . 506
ابوعلی حسن بن الحسین معروف به ابن الحاجب حلبی خوانده است ، و او آن
كتاب را نزد ابوعبدالله زینوبادی در نجف و او نزد شیخ رشیدالدین علی بن
زیرك قمی و سید ابی هاشم حسینی و آن دو نزد شیخ عبدالجبار رازی تحصیل
كرده بوده اند و شیخ عبدالجبار شاگرد شیخ طوسی بوده است . بنابر این نقل
، ابن زهره با چهار واسطه شاگرد شیخ طوسی بوده است .
. 12 ابن حمزه طوسی ، معروف به عمادالدین طوسی . هم طبقه شاگردان شیخ
طوسی است . بعضی او را هم طبقه شاگردان شاگردان شیخ دانسته و بعضی دوره
او را از این هم متأخرتر دانسته اند . نیاز به تحقیق بیشتری است .
سال وفاتش دقیقا معلوم نیست . شاید در حدود نیمه دوم قرن ششم در
گذشته است . اهل خراسان است . كتاب معروفش در فقه به نام " وسیله "
است .
. 13 ابن ادریس حلی . از فحول علمای شیعه است . خودش عرب است و
شیخ طوسی جد مادری او ( البته مع الواسطه ) به شمار می رود . به حریت فكر
معروف است . صولت و هیبت جدش شیخ طوسی را شكست . نسبت به علماء و
فقهاء تا سر حد اهانت انتقاد می كرد . در سال 589 در سن 55 سالگی در
گذشته است . كتاب نفیس و معروف او در فقه به نام " سرائر " است .
گفته اند كه ابن ادریس از تلامذه سید ابوالمكارم ابن زهره بوده است ، ولی
بنابر تعبیراتی كه ابن ادریس در كتاب الودیعه از كتاب " السرائر "
می كند چنین بر می آید كه صرفا معاصر وی بوده است و او را ملاقات كرده است و در برخی مسائل فقهی میان آنها مكاتباتی رد و بدل شده است .
. 14 شیخ ابوالقاسم جعفربن حسن بن یحیی بن سعید حلی ، معروف به "
محقق " . صاحب كتابهای زیاد در فقه از آن جمله : شرایع ، معارج ، معتبر
، المختصر النافع و غیره است . محقق حلی با یك واسطه شاگرد ابن زهره و
ابن ادریس حلی سابق الذكر است . در " الكنی والالقاب " ذیل احوال "
ابن نما " می نویسد .
" محقق كركی در وصف محقق حلی گفته است : اعلم اساتید " محقق " در
فقه اهل بیت ، محمد بن نمای حلی واجل اساتید او ابن ادریس حلی است ".
ظاهرا مقصود محقق كركی این است كه اجل اساتید " ابن نما " ابن
ادریس است . زیرا ابن ادریس در 598 در گذشته است و محقق در 676 در
گذشته است . قطعا محقق حوزه درس ابن ادریس را درك نكرده است . در "
ریحانة الادب " می نویسد :
" محقق حلی شاگرد جد و پدر خودش و سید فخاربن معد موسوی و ابن زهره
بوده است " .
این نیز اشتباه است ، زیرا محقق ، ابن زهره را كه در 585 در گذشته
است درك نكرده است . بعید نیست كه پدر محقق شاگرد ابن زهره بوده است
. او استاد علامه حلی است كه بعدا خواهد آمد .
در فقه كسی را بر او مقدم نمی شمارند . در اصطلاح فقها ، هرگاه " محقق
" به طور مطلق گفته شود مقصود همین شخص بزرگوار است . فیلسوف و ریاضی
دان بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی با او در
حله ملاقات كرده و در جلسه درس فقهش حضور یافته است . كتابهای " محقق
" مخصوصا كتاب " شرایع " در میان طلاب یك كتاب درسی بوده و هست و
فقهاء زیادی كتب محقق را شرح كرده یا حاشیه بر آنها نوشته اند .
. 15 حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی ، معروف به علامه حلی . یكی از
اعجوبه های روزگار است . در فقه و اصول و كلام و منطق و فلسفه ورجال و
غیره كتاب نوشته است . در حدود صد كتاب از آثار خطی یا چاپی اوشناخته
شده كه بعضی از آنها به تنهائی ( مانند تذكرش الفقهاء ) كافی است كه
نبوغ او را نشان دهد . علامه كتب زیادی در فقه دارد كه غالب آنها مانند
كتابهای محقق حلی در زمانهای بعد از او از طرف فقهاء شرح و حاشیه شده
است . كتب معروف فقهی علامه عبارت است از : ارشاد ، تبصرش المتعلمین
، قواعد ، تحریر ، تذكرش الفقهاء ، مختلف الشیعه ، منتهی . علامه اساتید
زیادی داشته است . در فقه شاگرد دائی خود محقق حلی ، و در فلسفه و منطق
شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بوده است . فقه تسنن را نزد علمای اهل تسنن
تحصیل كرده است. علامه در سال 648 متولد شده و در سال 726 در گذشته است.
. 16 فخرالمحققین ، پسر علامه حلی . در 682 متولد شده و در سال 771 در
گذشته است . علامه حلی در مقدمه " تذكرش الفقهاء " و در مقدمه كتاب "
قواعد " از فرزندش به تجلیل یاد كرده است و در آخر " قواعد " آرزو
كرده كه پسر بعد از پدر كارهای ناتمام او را تمام كند . فخرالمحققین
كتابی دارد به نام " ایضاح الفوائد فی شرح
مشكلات القواعد " . آراء فخرالمحققین در كتاب " ایضاح " در كتب
فقهیه مورد توجه است .
. 17 محمد بن مكی ، معروف به شهید اول . شاگرد فخر المحققین و از
اعاظم فقهای شیعه است . در ردیف محقق حلی و علامه حلی است . اهل جبل
عامل است كه منطقه ای است در جنوب لبنان و از قدیمترین مراكز تشیع است
و هم اكنون نیز یك مركز شیعی است . شهید اول در سال 734 متولد شده و در
786 به فتوای یك فقیه مالكی مذهب و تأیید یك فقیه شافعی مذهب شهید
شده است . او شاگرد شاگردان علامه حلی و از آن جمله فخرالمحققین بوده
است . كتابهای معروف شهید اول در فقه عبارت است از " اللمعه " كه
در مدت كوتاهی در همان زندانی كه منجر به شهادتش شد تألیف كرده است (
1 ) و عجیب این است كه این كتاب شریف را در دو قرن بعد فقیهی بزرگ
شرح كرد كه او سرنوشتی مانند مؤلف پیدا كرد ، یعنی شهید شد و " شهید
ثانی " لقب گرفت . " شرح لمعه " تألیف شهید ثانی است كه همواره از
كتب درسی طلاب بوده و هست . كتابهای دیگر شهید اول عبارت است از :
دروس ، ذكری ، بیان ، الفیه ، قواعد . همه كتب او از نفائس آثار فقهی
است . كتب شهید اول نیز مانند كتب محقق و علامه حلی در عصرهای بعد از
طرف فقهاء شرحها و حاشیه های زیاد خورده است .
در میان فقهاء شیعه ، كتابهای سه شخصیت فوق الذكر ، یعنی محقق حلی ،
علامه حلی ، شهید اول كه در قرن هفتم و هشتم
پاورقی :
. 1 گویند برای امیر علی بن مؤید ، امیر سربداریان خراسان .
می زیسته اند ، به صورت متون فقهی در آمده و دیگران بر آنها شرح و حاشیه
نوشته اند و كسی دیگر نمی بینیم كه چنین عنایتی به آثار او شده باشد . فقط
در یك قرن گذشته دو كتاب از كتابهای شیخ مرتضی انصاری كه در حدود صد و
سیزده سال از وفاتش می گذرد چنین وضعی به خود گرفته است .
خاندان شهید اول خاندان علم و فضل و فقه بوده اند و نسلهای متوالی این
شرافت را برای خود نگهداری كرده اند . شهید سه پسر دارد كه هر سه از علما
و فقها بوده اند همچنانكه همسرش ام علی و دخترش ام الحسن نیز فقیه
بوده اند و شهید زنان را درپاره ای از مسائل فقهی به این دو بانوی فاضله
ارجاع می كرده است . در كتاب " ریحانة الادب " می نویسد :
" بعضی از بزرگان ، فاطمه دختر شهید را " شیخة " و " ست المشایخ
" یعنی سیدش المشایخ لقب داده اند " .
. 18 فاضل مقداد . اهل سیور است كه از قراء حله است . از شاگردان
مبرز شهید اول است . كتاب معروف او در فقه كه چاپ شده و در دست است
و از او نقل می شود كتاب " كنزالعرفان " است . این كتاب ، آیات
الاحكام است ، یعنی در این كتاب آن سلسله از آیات كریمه قرآن كه از
آنها مسائل فقهیه استنباط می شود و در فقه مطرح می گردد تفسیر شده وبه سبك
فقهی به آنها استدلال شده است . در شیعه و سنی كتابهای زیادی در آبات
الاحكام نوشته شده است و كنزالعرفان فاضل مقداد بهترین و یا از بهترین
آنها است . فاضل مقداد در سال 826 وفات كرده است . علیهذا او از علماء
قرن
نهم هجری محسوب می شود .
. 19 جمال السالكین ابوالعباس احمد بن فهد حلی اسدی . در سال 757
متولد شده و در سال 841 وفات یافته است . در طبقه شاگردان شهید اول و
فخر المحققین است . مشایخ حدیث او فاضل مقداد سابق الذكر و شیخ علی بن
الخازن فقیه و شیخ بهاء الدین علی بن عبدالكریم است . ( 1 ) علی الظاهر
اساتید فقهی او نیز همینها هستند . ابن فهد تألیفات فقهی معتبری دارد از
قبیل " المهذب البارع " كه شرح " مختصر النافع " محقق حلی است ، و
شرح " ارشاد " علامه به نام " المقتصر " و شرح الفیه شهید اول . شهرت
بیشتر ابن فهد در اخلاق و سیر و سلوك است . كتاب مشهور او در این زمینه
" عدش الداعی " است .
. 20 شیخ علی بن هلال جزائری . زاهد و متقی و جامع المعقول و المنقول
بوده است . استاد روایتش ابن فهد حلی است و بعید نیست كه استاد فقه
وی نیز هم او باشد . می گویند در عصر خودش شیخ الاسلام و رئیس شیعه بوده
است . محقق كركی شاگرد اوبوده و او را به صفت فقاهت و شیخ الاسلامی
ستوده است . ابن ابی جمهور احسائی نیز فقه را نزد او تحصیل كرده است .
پاورقی :
. 1 الكنی و الالقاب .
. 7 شیخ ابوجعفر طوسی ، معروف به شیخ الطائفه . از ستارگان بسیار
درخشان جهان اسلام است . در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و كلام و رجال
تألیفات فراوان دارد . اهل خراسان است . در سال 385 متولد شده و در سال
408 یعنی در 23 سالگی به بغداد كه آنوقت مركز بزرگ علوم و فرهنگ اسلامی
بود مهاجرت كرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضی
ریاست علمی و فتوائی شیعه به او منتقل شد .
مدت پنج سال پیش شیخ مفید درس خوانده است . سالیان دراز از خدمت
شاگرد مبرز شیخ مفید یعنی سید مرتضی بهره مند شده است . استادش سید
مرتضی در سال 436 در گذشت و او 24 سال دیگر بعد از استادش در قید حیات
بود .
دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند ولی بعد به علت یك
سلسله آشوبها كه خانه و كتابخانه اش به تاراج رفت به نجف مهاجرت كرد و
حوزه علمیه را در آنجا تأسیس كرد و در سال 460 در همانجا در گذشت .
قبرش در نجف معروف است .
شیخ طوسی كتابی در فقه دارد به نام " النهایة " كه در قدیم الایام
كتاب درسی طلاب بوده است . كتاب دیگری دارد به نام " مبسوط " كه فقه
را وارد مرحله جدیدی كرده است و در عصر خودش مشروحترین كتاب فقهی شیعه
بوده است . كتاب دیگری دارد به نام " خلاف " كه در آنجا ، هم آراء
فقهاء اهل سنت را ذكر كرده و هم رأی شیعه را . شیخ طوسی كتابهای دیگر
نیز در فقه دارد . قدما تا حدود یك قرن پیش اگر در فقه " شیخ " به
طور مطلق می گفتند مقصود شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید
و شیخ طوسی بود .
شیخ طوسی یكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده
می شود . خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده اند . پسرش
شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی ، فقیه جلیل القدری است ، و بنابر نقل
مستدرك الوسائل ( 1 ) او كتابی دارد به نام " امالی " و كتاب "
النهایة " پدرش را نیز شرح كرده است .
مطابق نقل كتاب " لؤلؤالبحرین " دختران شیخ طوسی نیز فقیه و فاضله
بوده اند . شیخ ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن محمد ، بعد از
پدرش ابوعلی مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل شد و بنابر نقل
ابن عماد حنبلی در كتاب " شذرات الذهب فی
پاورقی :
. 1 جلد / 3 ص . 498
اخبار من ذهب " ( 1 ) در زمان این مرد بزرگ طلاب علوم دینی شیعه از
اطراف و اكناف به سوی او می شتافته اند ، و او خود مردی پارسا و زاهد و
عالم بوده است . عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیا روا بود
من براین مرد صلوات می فرستادم . او در سال 540 در گذشته است ( 2 ) .
. 8 قاضی عبدالعزیز حلبی معروف به ابن البراج . شاگرد سید مرتضی و شیخ
طوسی است . از طرف شیخ طوسی به بلاد شام كه وطنش بود فرستاده شد .
بیست سال در طرابلس شام قاضی بود . در سال 481 در گذشته است . كتابهای
فقهی او كه بیشتر نام برده می شود یكی به نام " مهذب " است و دیگری به
نام " جواهر " .
. 9 شیخ ابوالصلاح حلبی . او نیز اهل شامات است . شاگرد سید مرتضی و
شیخ طوسی بوده و صد سال عمر كرده است . در " ریحانة الادب " می نویسد
كه او شاگرد سلاربن عبدالعزیز آت الذكر نیز بوده است . اگر این نسبت
درست باشد ، می بایست ابوالصلاح ، سه طبقه را شاگردی كرده باشد ! كتاب
معروف او در فقه به نام " كافی " است . در سال 447 در گذشته است .
اگر عمر او صد سال بوده است و در 447 هم وفات كرده باشد او از هر دو
استادش
پاورقی :
. 1 جلد / 4 ص . 127 126
. 2 قسمتهای مربوط به شیخ ابوالحسن فرزند شیخ ابوعلی ، از یادداشتی
است كه دوست عالیقدر ، دانشمند محترم آقای نصر الله شبستری تبریزی
مرقوم فرموده اند ، وایشان آن را علامه سید محمد صادق آل بحرالعلوم در
مقدمه ای كه بر رجال شیخ طوسی نوشته اند نقل كرده اند .
بزرگسال تر بوده است . شهید ثانی او را " خلیفة المرتضی فی البلاد
الحلبیة " خوانده است .
. 10 حمزش بن عبدالعزیز دیلمی معروف به " سلاردیلمی " . در حدود سال
448 تا 463 در گذشته است . شاگرد شیخ مفید و سید مرتضی است . اهل ایران
است و در خسرو شاه تبریز در گذشته است . كتاب معروف او در فقه به نام
" مراسم " است . سلار هر چند هم طبقه شیخ طوسی است نه از شاگردان او ،
در عین حال محقق حلی در مقدمه كتاب " المعتبر " از او و ابن البراج و
ابوالصلاح حلبی به عنوان " اتباع الثلاثه " نام می برد یعنی او را از
پیروان می شمارد كه علی الظاهر مقصودش این است كه این سه نفر تابع و
پیروان سه نفر دیگر ( شیخ مفید ، سید مرتضی ، شیخ طوسی ) بوده اند .
. 11 سید ابوالمكارم ابن زهره . در حدیث به یك واسطه از ابو علی پسر
شیخ الطائفه روایت می كند و در فقه با چند واسطه شاگرد شیخ طوسی است .
اهل حلب است و در سال 585 در گذشته است . كتاب معروف او در فقه به
نام " غنیه " معروف است . هرگاه در اصطلاح فقهاء " حلبیان " ( به
صیغه تثنیه ) گفته شود ، مقصود ابوالصلاح حلبی و ابن زهره حلبی است ، و
هرگاه " حلبیون " ( به صیغه جمع ) گفته شود ، مقصود آن دو نفر به علاوه
ابن البراج است كه او هم اهل حلب بوده است . بنابر آنچه در مستدرك (
1 ) ضمن احوال شیخ طوسی آمده است ، ابن زهره كتاب " النهایة " شیخ
طوسی را نزد
پاورقی :
. 1 جلد / 3 ص . 506
ابوعلی حسن بن الحسین معروف به ابن الحاجب حلبی خوانده است ، و او آن
كتاب را نزد ابوعبدالله زینوبادی در نجف و او نزد شیخ رشیدالدین علی بن
زیرك قمی و سید ابی هاشم حسینی و آن دو نزد شیخ عبدالجبار رازی تحصیل
كرده بوده اند و شیخ عبدالجبار شاگرد شیخ طوسی بوده است . بنابر این نقل
، ابن زهره با چهار واسطه شاگرد شیخ طوسی بوده است .
. 12 ابن حمزه طوسی ، معروف به عمادالدین طوسی . هم طبقه شاگردان شیخ
طوسی است . بعضی او را هم طبقه شاگردان شاگردان شیخ دانسته و بعضی دوره
او را از این هم متأخرتر دانسته اند . نیاز به تحقیق بیشتری است .
سال وفاتش دقیقا معلوم نیست . شاید در حدود نیمه دوم قرن ششم در
گذشته است . اهل خراسان است . كتاب معروفش در فقه به نام " وسیله "
است .
. 13 ابن ادریس حلی . از فحول علمای شیعه است . خودش عرب است و
شیخ طوسی جد مادری او ( البته مع الواسطه ) به شمار می رود . به حریت فكر
معروف است . صولت و هیبت جدش شیخ طوسی را شكست . نسبت به علماء و
فقهاء تا سر حد اهانت انتقاد می كرد . در سال 589 در سن 55 سالگی در
گذشته است . كتاب نفیس و معروف او در فقه به نام " سرائر " است .
گفته اند كه ابن ادریس از تلامذه سید ابوالمكارم ابن زهره بوده است ، ولی
بنابر تعبیراتی كه ابن ادریس در كتاب الودیعه از كتاب " السرائر "
می كند چنین بر می آید كه صرفا معاصر وی بوده است و او را ملاقات كرده است و در برخی مسائل فقهی میان آنها مكاتباتی رد و بدل شده است .
. 14 شیخ ابوالقاسم جعفربن حسن بن یحیی بن سعید حلی ، معروف به "
محقق " . صاحب كتابهای زیاد در فقه از آن جمله : شرایع ، معارج ، معتبر
، المختصر النافع و غیره است . محقق حلی با یك واسطه شاگرد ابن زهره و
ابن ادریس حلی سابق الذكر است . در " الكنی والالقاب " ذیل احوال "
ابن نما " می نویسد .
" محقق كركی در وصف محقق حلی گفته است : اعلم اساتید " محقق " در
فقه اهل بیت ، محمد بن نمای حلی واجل اساتید او ابن ادریس حلی است ".
ظاهرا مقصود محقق كركی این است كه اجل اساتید " ابن نما " ابن
ادریس است . زیرا ابن ادریس در 598 در گذشته است و محقق در 676 در
گذشته است . قطعا محقق حوزه درس ابن ادریس را درك نكرده است . در "
ریحانة الادب " می نویسد :
" محقق حلی شاگرد جد و پدر خودش و سید فخاربن معد موسوی و ابن زهره
بوده است " .
این نیز اشتباه است ، زیرا محقق ، ابن زهره را كه در 585 در گذشته
است درك نكرده است . بعید نیست كه پدر محقق شاگرد ابن زهره بوده است
. او استاد علامه حلی است كه بعدا خواهد آمد .
در فقه كسی را بر او مقدم نمی شمارند . در اصطلاح فقها ، هرگاه " محقق
" به طور مطلق گفته شود مقصود همین شخص بزرگوار است . فیلسوف و ریاضی
دان بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی با او در
حله ملاقات كرده و در جلسه درس فقهش حضور یافته است . كتابهای " محقق
" مخصوصا كتاب " شرایع " در میان طلاب یك كتاب درسی بوده و هست و
فقهاء زیادی كتب محقق را شرح كرده یا حاشیه بر آنها نوشته اند .
. 15 حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی ، معروف به علامه حلی . یكی از
اعجوبه های روزگار است . در فقه و اصول و كلام و منطق و فلسفه ورجال و
غیره كتاب نوشته است . در حدود صد كتاب از آثار خطی یا چاپی اوشناخته
شده كه بعضی از آنها به تنهائی ( مانند تذكرش الفقهاء ) كافی است كه
نبوغ او را نشان دهد . علامه كتب زیادی در فقه دارد كه غالب آنها مانند
كتابهای محقق حلی در زمانهای بعد از او از طرف فقهاء شرح و حاشیه شده
است . كتب معروف فقهی علامه عبارت است از : ارشاد ، تبصرش المتعلمین
، قواعد ، تحریر ، تذكرش الفقهاء ، مختلف الشیعه ، منتهی . علامه اساتید
زیادی داشته است . در فقه شاگرد دائی خود محقق حلی ، و در فلسفه و منطق
شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بوده است . فقه تسنن را نزد علمای اهل تسنن
تحصیل كرده است. علامه در سال 648 متولد شده و در سال 726 در گذشته است.
. 16 فخرالمحققین ، پسر علامه حلی . در 682 متولد شده و در سال 771 در
گذشته است . علامه حلی در مقدمه " تذكرش الفقهاء " و در مقدمه كتاب "
قواعد " از فرزندش به تجلیل یاد كرده است و در آخر " قواعد " آرزو
كرده كه پسر بعد از پدر كارهای ناتمام او را تمام كند . فخرالمحققین
كتابی دارد به نام " ایضاح الفوائد فی شرح
مشكلات القواعد " . آراء فخرالمحققین در كتاب " ایضاح " در كتب
فقهیه مورد توجه است .
. 17 محمد بن مكی ، معروف به شهید اول . شاگرد فخر المحققین و از
اعاظم فقهای شیعه است . در ردیف محقق حلی و علامه حلی است . اهل جبل
عامل است كه منطقه ای است در جنوب لبنان و از قدیمترین مراكز تشیع است
و هم اكنون نیز یك مركز شیعی است . شهید اول در سال 734 متولد شده و در
786 به فتوای یك فقیه مالكی مذهب و تأیید یك فقیه شافعی مذهب شهید
شده است . او شاگرد شاگردان علامه حلی و از آن جمله فخرالمحققین بوده
است . كتابهای معروف شهید اول در فقه عبارت است از " اللمعه " كه
در مدت كوتاهی در همان زندانی كه منجر به شهادتش شد تألیف كرده است (
1 ) و عجیب این است كه این كتاب شریف را در دو قرن بعد فقیهی بزرگ
شرح كرد كه او سرنوشتی مانند مؤلف پیدا كرد ، یعنی شهید شد و " شهید
ثانی " لقب گرفت . " شرح لمعه " تألیف شهید ثانی است كه همواره از
كتب درسی طلاب بوده و هست . كتابهای دیگر شهید اول عبارت است از :
دروس ، ذكری ، بیان ، الفیه ، قواعد . همه كتب او از نفائس آثار فقهی
است . كتب شهید اول نیز مانند كتب محقق و علامه حلی در عصرهای بعد از
طرف فقهاء شرحها و حاشیه های زیاد خورده است .
در میان فقهاء شیعه ، كتابهای سه شخصیت فوق الذكر ، یعنی محقق حلی ،
علامه حلی ، شهید اول كه در قرن هفتم و هشتم
پاورقی :
. 1 گویند برای امیر علی بن مؤید ، امیر سربداریان خراسان .
می زیسته اند ، به صورت متون فقهی در آمده و دیگران بر آنها شرح و حاشیه
نوشته اند و كسی دیگر نمی بینیم كه چنین عنایتی به آثار او شده باشد . فقط
در یك قرن گذشته دو كتاب از كتابهای شیخ مرتضی انصاری كه در حدود صد و
سیزده سال از وفاتش می گذرد چنین وضعی به خود گرفته است .
خاندان شهید اول خاندان علم و فضل و فقه بوده اند و نسلهای متوالی این
شرافت را برای خود نگهداری كرده اند . شهید سه پسر دارد كه هر سه از علما
و فقها بوده اند همچنانكه همسرش ام علی و دخترش ام الحسن نیز فقیه
بوده اند و شهید زنان را درپاره ای از مسائل فقهی به این دو بانوی فاضله
ارجاع می كرده است . در كتاب " ریحانة الادب " می نویسد :
" بعضی از بزرگان ، فاطمه دختر شهید را " شیخة " و " ست المشایخ
" یعنی سیدش المشایخ لقب داده اند " .
. 18 فاضل مقداد . اهل سیور است كه از قراء حله است . از شاگردان
مبرز شهید اول است . كتاب معروف او در فقه كه چاپ شده و در دست است
و از او نقل می شود كتاب " كنزالعرفان " است . این كتاب ، آیات
الاحكام است ، یعنی در این كتاب آن سلسله از آیات كریمه قرآن كه از
آنها مسائل فقهیه استنباط می شود و در فقه مطرح می گردد تفسیر شده وبه سبك
فقهی به آنها استدلال شده است . در شیعه و سنی كتابهای زیادی در آبات
الاحكام نوشته شده است و كنزالعرفان فاضل مقداد بهترین و یا از بهترین
آنها است . فاضل مقداد در سال 826 وفات كرده است . علیهذا او از علماء
قرن
نهم هجری محسوب می شود .
. 19 جمال السالكین ابوالعباس احمد بن فهد حلی اسدی . در سال 757
متولد شده و در سال 841 وفات یافته است . در طبقه شاگردان شهید اول و
فخر المحققین است . مشایخ حدیث او فاضل مقداد سابق الذكر و شیخ علی بن
الخازن فقیه و شیخ بهاء الدین علی بن عبدالكریم است . ( 1 ) علی الظاهر
اساتید فقهی او نیز همینها هستند . ابن فهد تألیفات فقهی معتبری دارد از
قبیل " المهذب البارع " كه شرح " مختصر النافع " محقق حلی است ، و
شرح " ارشاد " علامه به نام " المقتصر " و شرح الفیه شهید اول . شهرت
بیشتر ابن فهد در اخلاق و سیر و سلوك است . كتاب مشهور او در این زمینه
" عدش الداعی " است .
. 20 شیخ علی بن هلال جزائری . زاهد و متقی و جامع المعقول و المنقول
بوده است . استاد روایتش ابن فهد حلی است و بعید نیست كه استاد فقه
وی نیز هم او باشد . می گویند در عصر خودش شیخ الاسلام و رئیس شیعه بوده
است . محقق كركی شاگرد اوبوده و او را به صفت فقاهت و شیخ الاسلامی
ستوده است . ابن ابی جمهور احسائی نیز فقه را نزد او تحصیل كرده است .
پاورقی :
. 1 الكنی و الالقاب .